1000 lat architektury Wrocławia

Wrocławska architektura odzwierciedla dzieje miasta leżącego na styku kilku kultur, które wycisnęły piętno na jego dziejach i odbiły się również w sztuce całego Śląska. Region ten znajdował się bowiem pod panowaniem polskich Piastów, później królów czeskich, Habsburgów, Prus, III Rzeszy, tu krzyżowały się zarówno szlaki handlowe, jak i ścierały wpływy polityczne, gospodarcze, artystyczne i umysłowe, jednym słowem - był ziemią pogranicza.

Początki wrocławskiej osady przypadają na X wiek. Ziemie te podlegały wówczas książętom czeskim, od 990 roku należały już jednak do państwa polskiego. Pierwszy świadczący o tym dokument pisany pochodzi z roku 1000 i wiąże się z ustanowieniem we Wrocławiu polskiego biskupstwa. W początkach XI wieku Wrocław składał się już z kilku osad skupionych wokół wyspy, nazwanej potem Ostrowem Tumskim. Otoczona wałem obronnym osada na Ostrowie dzieliła się na gród kasztelański, podgrodzie i civitas biskupie, odgrodzone od siebie podobnym wałem drewniano-ziemnym. W XII stuleciu działalność budowlana uległa we Wrocławiu przyspieszeniu: obok kilku jeszcze drewnianych powstało wiele świątyń kamiennych, wzniesiono też, jak się przypuszcza, okazałe siedziby dworskie. Na północ od grodu wyrosły mury klasztoru Benedyktynów z romańskimi kościołami św. Wincentego i parafialnym św. Michała Archanioła.

Dzieje Wrocławia-miasta rozpoczęły się w XIII wieku, gdy wydano pierwszy przywilej lokacyjny (dokładna data nie jest znana). Kolejna lokacja Wrocławia, już na prawie magdeburskim, nastąpiła 20 lat po najeździe mongolskim, w 1261 roku. Okresem przełomowym dla urbanistycznego rozwoju miasta były dwa pierwsze dziesięciolecia XIII wieku, kiedy z inicjatywy księcia Henryka Brodatego urządzono Nowy Targ (Novum Forum). Kolejny i zarazem najważniejszy etap stanowiło wytyczenie Rynku. W końcu XIII stulecia Wrocław był już w pełni ufortyfikowany i zaliczał się do największych miast na terenie Polski, niczym nie ustępując najlepszym ośrodkom europejskim.

W 1335 roku zmarł ostatni Piast wrocławski - Henryk VI. Miasto wcielono do Korony Czeskiej. W tym czasie, w połowie XIV wieku, funkcjonowały już 23 kościoły, 4 klasztory, ratusz, a na Ostrowie Tumskim wznosił się rozbudowany i umocniony przez księcia Henryka VI zamek. Ukończono również zasadniczy zrąb nowej gotyckiej katedry.

Rządy czeskie i coraz silniejsze wpływy niemieckie nie zdołały przerwać związków kulturalnych Wrocławia z Polską - w 2. połowie XIV wieku miejscowa architektura i rzeźba bliskie były sztuce Małopolski, natomiast malarstwo uległo wpływom czeskim; wcześniej dominujący mecenat duchowny zaczął być wypierany przez coraz silniejszy i bogatszy mecenat świecki, reprezentowany głównie przez potężne rody kupieckie. Wzrosła liczba świeckich budowli, w tym domów mieszkalnych. W kościołach pojawiły się coraz liczniejsze fundacje bogatszych mieszczan - kaplice, ołtarze, nagrobki - opatrzone nazwiskami fundatorów. Ciągłym modyfikacjom poddawano fortyfikacje. W końcu XV wieku okazałe gotyckie miasto, jakim stał się Wrocław, otaczały wysokie mury z basztami i obronnymi bramami oraz wysuniętymi do przodu bastejami i rowami fos, co widać na drzeworycie Wilhelma Pleydenwurfa i Michaela Wohlgemuta zdobiącym wspaniałą "Liber Chronicarum" Hartmanna Schedla, wydaną w 1493 roku w Norymberdze. Jest to pierwszy panoramiczny wizerunek Wrocławia, który przedstawia wprawdzie wszystkie ważniejsze budowle ówczesnego miasta, ale nie jest całkowicie wierny rzeczywistości.

W 1526 roku Śląsk przeszedł w ręce Habsburgów i aż do 1741 roku pozostawał w granicach monarchii austriackiej. W tym okresie obszar miasta nie uległ większym zmianom. W XVI wieku rozbudowano i zmodyfikowano jedynie fortyfikacje, które otrzymały formy według wzorów włoskich. W latach 30. XVII wieku miasto zostało otoczone nowoczesnymi fortyfikacjami typu niderlandzkiego, zaprojektowanymi przez Valentina von Säbischa. W architekturze jeszcze przez wiele lat trwały reminiscencje późnego gotyku, czytelne nadal w dziełach renesansu i manieryzmu. Ślady myśli humanistycznej, przyniesione do Wrocławia z włoskim renesansem, były związane z ideą reformacji. W 2. połowie XVI wieku, wskutek konfliktów i dominacji protestantów, włoskie wpływy zastąpił niderlandzki manieryzm. Dziełem charakterystycznym dla architektury tamtych czasów była mieszczańska kamienica, nierzadko o znamionach pałacu.

Niepokoje wojny trzydziestoletniej nie dotknęły wprawdzie miasta bezpośrednio, ale przyczyniły się do regresu gospodarczego, co m.in. opóźniło dotarcie na Śląsk baroku. Styl ten był zresztą niechętnie akceptowany przez ewangelików. Głównym jego krzewicielom, jezuitom, udało się dotrzeć do Wrocławia dopiero w 1638 roku, a więc pół wieku później niż np. do Krakowa. Pierwsza wzmianka o ich praktycznej działalności pochodzi z 1666 roku, kiedy Theodor Moretti z Towarzystwa Jezusowego zaprojektował nowy hełm dla południowej wieży kościoła NMP na Piasku. W 1670 roku zakon uzyskał cesarską zgodę na likwidację zamku i wzniesienie na jego miejscu nowego kolegium (późniejszego uniwersytetu), kościoła i szkoły. Wkrótce rozpoczęto przebudowę wielu dawnych gotyckich kaplic, barok został zaakceptowany, a Wrocław przeżył kolejny - po gotyku - wspaniały rozkwit artystyczny. Powstały nowe katolickie fundacje, rozbudowano istniejące już klasztory, mieszczanie przebudowywali fasady kamienic, a magnaci wznosili w nowym stylu bogate rezydencje. Obok uzdolnionych rodzimych twórców działali we Wrocławiu wybitni architekci, rzeźbiarze oraz malarze z Włoch i monarchii austriackiej. Przeprowadzono barokizację wszystkich wrocławskich kościołów katolickich, co z jednej strony wzbogaciło je o wspaniałe dzieła sztuki, z drugiej zaś bardzo często bezpowrotnie pozbawiło równie cennego, średniowiecznego wyposażenia.

W 1741 roku cały Śląsk dostał się pod panowanie pruskie. W 2. połowie XVIII wieku Wrocław wzbogacił się o dzieła nowej formacji stylistycznej - klasycyzmu, głównie dzięki aktywności znakomitego architekta Karla Gottharda Langhansa i jego uczniów. W tym czasie miasto przeżyło ostatni już etap rozbudowy fortyfikacji systemu bastionowego, które objęły również Kępę Mieszczańską i Ostrów Tumski. Karl Gotthard Langhans zaprojektował na Kępie Mieszczańskiej rozległy kompleks budynków wojskowych z lazaretem i koszarami artylerii. Dawniejsze umocnienia uzupełniono i znacznie rozbudowano, a Wrocław zamienił się w pruską twierdzę. Miało to poważne znaczenie dla przyszłego rozwoju miasta. Połączono w jeden organizm lokacyjne miasto lewobrzeżne z wyspami odrzańskimi, dotąd funkcjonujące oddzielnie, a w 1773 roku Fryderyk II nakazał - zgodnie z nowymi europejskimi normami higieny - przenieść cmentarze parafialne poza miejskie mury. W XIX wieku, gdy miasto powiększyło się terytorialnie - przesunięto je jeszcze dalej.

Kres dalszemu fortyfikowaniu Wrocławia położyło dopiero zdobycie miasta przez wojska napoleońskie w 1807 roku. Z rozkazu, który wydał dowódca Francuzów, generał Jérôme Bonaparte, już w dwa dni po zwycięstwie zdobywcy zaczęli burzyć fortyfikacje, a w kolejnych latach usunięto większą część budowanego setki lat systemu obronnego. Jednak likwidacja fortyfikacji, niekorzystna dla historycznego wizerunku miasta, miała też dobre strony - stworzyła warunki do przekształcenia się dawnej twierdzy w nowoczesną, dużą aglomerację urbanistyczną. Na dawnym południowym przedpolu Wrocławia, tzw. Przedmieściu Świdnickim, stanął pomnik generała Friedricha Bogislava von Tauentziena (projekt Karl Gotthard Langhans, rzeźby Gottfried Schadow). Wokół pomnika francuski inżynier wojskowy Blain wytyczył reprezentacyjny, kwadratowy plac, stanowiący centrum nowej dzielnicy, która rozwinęła się w ciągu najbliższych lat. Nowość tego założenia, wzorowana na rozwiązaniach paryskich, polegała na wyprowadzeniu ulic ze środków pierzei placu, a nie z jego naroży, jak praktykowano dotychczas.

W miejscu dawnych fortyfikacji i fos powstał, tworzący ciąg promenad położonych wzdłuż kanału, pas zieleni zaprojektowany przez Johanna Friedricha Knorra. Realizację tego pomysłu rozpoczęto już w 1814 roku i w najbliższych latach powstały wspaniałe tereny parkowe okalające obszar staromiejski. Zburzenie fortyfikacji pozwoliło też na połączenie ze staromiejskim centrum byłych przedmieść, co tym samym kilkunastokrotnie powiększyło obszar miasta. Ogromne znaczenie dla dalszego przestrzennego rozwoju Wrocławia miała również, rozpoczęta w 1810 roku, sekularyzacja majątków kościelnych. Oficjalne powiększenie miasta o przyległe gminy nastąpiło dopiero w 1868 roku.

W architekturze Wrocławia oswobodzonego z oków fortyfikacji dominował empire, w którym najswobodniej wypowiadał się Karl Ferdinand Langhans, zwany Młodszym, godny następca ojca, Karla Gottharda. Jego twórczość nie ograniczała się do klasycystycznego empire, a pierwsze dzieło sakralne - kaplica rodziny Kornów na podwrocławskich Osobowicach (1822-1824), otworzyło nowy rozdział w historii architektury Wrocławia, jakim był historyzm, prawie niepodzielnie panujący w XIX wieku i kontynuowany następnym stuleciu równolegle do modernizmu czy funkcjonalizmu.

Szybki rozwój techniki i przemysłu wzbogacił architekturę XIX-wiecznych miast, w tym również Wrocławia, o wiele zupełnie nowych typów budowli: dworców kolejowych, wież ciśnień, fabryk. Powstały też nowe dzielnice mieszkaniowe i narodził się charakterystyczny dla XIX wieku typ kamienicy czynszowej. Wrocław był miastem obfitującym w architekturę gotycką, nic więc dziwnego, że wiele ówczesnych realizacji nawiązywało do tego stylu. Gotyk uważany był zresztą w Niemczech prawie do połowy XIX wieku za styl narodowy. Później rolę tę przejął tzw. renesans niemiecki. Budowane były w tym stylu m.in. gmachy administracji państwowej, np. siedziba rejencji śląskiej, obecnie Muzeum Narodowego, ale również inne budowle, np. wille miejskie.

W 2. połowie XIX wieku nastąpiła bardzo szybka i chaotyczna urbanizacja, a w następne stulecie Wrocław wkroczył jako wielkie, półmilionowe miasto. Większość budynków mieszkalnych została wzniesiona w latach 1875-1905. Kamienice czynszowe otrzymały na ogół neorenesansową szatę, z wyjątkiem kilku wcześniejszych - neogotyckich oraz z początku XX wieku, o secesyjnej dekoracji. Budynki rzadko wznoszono według indywidualnych projektów, korzystano przeważnie z gotowych architektonicznych wzorników. Elewacje zdobiono oferowanymi przez specjalistyczne wytwórnie, seryjnie produkowanymi ozdobami i detalami, które wykonywano z różnych materiałów: cementu, gipsu, stiuku, terakoty, żeliwa i cynku. Standard mieszkań był w tych budynkach bardzo zróżnicowany, najniższy w oficynach i na poddaszach.

Wiek XIX kończył się dla miasta pomyślnie. Zyskało dobrą infrastrukturę materialną i duchową, umożliwiającą szczęśliwe rozpoczęcie następnego stulecia. W dziedzinie sztuki ważnym wydarzeniem było utworzenie jeszcze w 1791 roku Królewskiej Szkoły Sztuki, Budownictwa i Rzemiosła Artystycznego, a w 1900 roku powołanie do niej młodego architekta Hansa Poelziga, który wkrótce uczynił z uczelni jedną z najważniejszych europejskich Akademii Sztuki.


Źródło: www.ma.wroc.pl