Światło we wnętrzach muzealnych - na co zwrócić uwagę przy projektowniu oświetlenia

Muzea i galerie obrazów były wcześniej oświetlane niemal wyłącznie światłem naturalnym. Dziś natomiast oświetlenie sztuczne stwarza dużo lepsze warunki ekspozycji i daje większą możliwość wykorzystania istniejącej przestrzeni. Oświetlenie powinno współgrać z architekturą wnętrza muzealnego, tak aby go nie zdominować. Dobre oświetlenie muzeum, czy też galerii, powinno być zaprojektowane z myślą o wygodzie zwiedzających, jak i o bezpieczeństwie eksponatów.

Promieniowanie elektromagnetyczne naturalnego źródła światła, jakim jest Słońce, a także elektrycznych źródeł światła, oprócz promieniowania widzialnego, posiada także w swoim spektrum fale, które oddziałują niszcząco w wyniku kontaktu z oświetlanymi powierzchniami. Szczególnie niebezpieczne jest promieniowanie podczerwone (IR) oraz ultrafioletowe (UV), zwłaszcza w zakresie tzw. średniego i dalekiego nadfioletu. Szkodliwość ich działania jest tym większa, im: obiekty są bardziej wrażliwe na światło, czas wystawiania na promieniowanie jest dłuższy, moc źródła światła jest większa, równomierność natężenia promieniowania jest mniejsza, temperatura, wilgotność i zanieczyszczenie otoczenia są większe od dopuszczalnych.

Promieniowanie nadfioletowe może wywołać w oświetlanym obiekcie reakcje fotochemiczne, które zachodzą szybciej przy mniejszej długości fali. Natomiast promieniowanie podczerwone, o mniejszej energii, może wpływać na zwiększenie temperatury obiektów ponad panującą we wnętrzu. Proces ten jest tym silniejszy, im ciemniejsze są barwy eksponatów. Zarówno promieniowanie IR jak i UV jest niewidzialne, więc staje się bezużyteczne do oświetlania zbiorów. Mając na uwadze powyższe zagrożenia należy dążyć do eliminacji lub ograniczania szkodliwych wpływów promieniowania optycznego. Można to osiągnąć następującymi sposobami: wybór specjalistycznych opraw LED o braku emisji szkodliwych długości fal, stosowanie filtrów UV i IR umieszczanych w oknach lub świetlikach oraz w gablotach, unikanie zbyt wysokich poziomów natężenia oświetlenia, ograniczenie czasu wystawienia obiektu na światło, stosowanie we wnętrzach klimatyzacji.

Najważniejszym parametrem ilościowym jest natężenie oświetlenia. Jego wartość powinna zostać dobrana adekwatnie od czułości oświetlanego eksponatu. Niekiedy zalecane przez konserwatorów wartości natężenia oświetlenia mogą być na tyle niskie, iż oświetlenie staje się sprzeczne z ideą wydobycia eksponatu światłem. W takim przypadku zalecane jest skrócenie czasu wystawienia dzieła sztuki, czy chociażby stosowanie opraw oświetleniowych LED z możliwością ściemniania i sterowania oświetleniem, w zależności od potrzeb.

Istotne jest również zapobieganie olśnieniu zwiedzających światłem bezpośrednim od źródeł światła lub odbitym od błyszczących płaszczyzn np. powierzchni obrazów lub szyb ochronnych. W tym celu oprawy oświetleniowe powinny być umieszczone powyżej obrazów, aby oświetlające je promienie padały pod kątem do pionu nie większym niż 30° - 35°.

Oprawy oświetleniowe można również wyposażać w specjalne przesłony a w szczególnych przypadkach, ograniczenie olśnienia można osiągnąć pochylając obrazy o kilka stopni do przodu. Bardzo korzystne efekty daje również zastosowanie w pomieszczeniach wystawienniczych oświetlenia pośredniego. W celu wiernego oddania efektu artystycznego prezentowanych eksponatów należy zwrócić uwagę na dobór odpowiedniej barwy światła. Eksponaty powinny być oświetlane światłem o jak najwyższej jakości w zakresie oddawania barw.

Wybór odpowiedniego sprzętu gwarantuje uzyskanie zamierzonych efektów oświetleniowych, z uwzględnieniem zachowania bezpieczeństwa eksponatów. Pod pojęciem sprzętu oświetleniowego dla muzeów i galerii kryją się nie tylko oprawy oświetleniowe, ale również konstrukcje nośne, tj. szynoprzewody, struktury i wysięgniki. Ważne jest, aby wzornictwo sprzętu oświetleniowego było neutralne i integrowało się z wnętrzem, a tym samym nie zwracało na siebie uwagi w kontekście wystawianych eksponatów. Obecnie ogromną popularnością w oświetleniu obiektów muzealnych cieszą się oprawy LED. W zależności od koncepcji oświetlenia dostępne są projektory LED o skupionym rozsyle światła (o zróżnicowanej rozwartości wiązki, z możliwością uzyskania bardzo małych kątów wypromieniowania), o rozsyle szerokim, owalizowanym lub specjalnie zaprojektowane projektory do równomiernego oświetlania płaszczyzn pionowych.

Do opraw oświetleniowych LED wysokiej klasy, które znajdują swoje szerokie zastosowanie w oświetleniu architektonicznym należą oprawy firmy HOFFMEISTER oraz DGA. Od wielu lat oświetlają one eksponaty w najznamienitszych światowych muzeach. W neutralnych prostych formach opraw HOFFMEISTER ukryto najwyższej jakości źródła światła LED, które charakteryzują się wysoką trwałością, najlepszym wyselekcjonowaniem oraz wysokim wskaźnikiem oddawania barw. Sprawia to, że oświetlenie nie tylko oddaje piękno eksponowanych obiektów, ale także samo w sobie generuje wymierne oszczędności z tytułu zużycia energii elektrycznej.

Oprawy LED mogą być umieszczane w szynoprzewodach i strukturach oświetleniowych, oraz na stropie lub w suficie podwieszanym. Z uwagi na możliwość uzyskania bardzo elastycznego oświetlenia, dostosowanego do zmieniających się ekspozycji, polecane są przede wszystkim szynoprzewody i struktury świetlne. Istnieje cała gama systemów montażowych, od szyn zasilających, do których przyłączone są oprawy, poprzez różne warianty konfiguracji, aż do oświetlenia ogólnego z wbudowanych w sufit opraw kierujących światło pionowo w dół - typu „downlight”.

Obrazy są najczęściej prezentowanymi eksponatami. Dla ich właściwego odbioru artystycznego niezbędne jest równomierne oświetlenie oraz odpowiednie oddawanie barw. Sposób oświetlania obrazów zależy od ich wielkości, rozmieszczenia jak i architektury wnętrza. W przypadku eksponatów rozmieszczonych w dużych odstępach od siebie stosuje się oświetlenie każdego z nich oddzielnie, np. reflektorami LED umieszczonymi w szynoprzewodach lub na wysięgnikach. Ważne jest wtedy unikanie odbić kierunkowych, przeszkadzających oglądającym wystawę.

Przy dużej liczbie obrazów rozmieszczonych swobodnie, można zastosować oświetlenie za pomocą naświetlaczy LED z asymetrycznym rozsyłem światła. Takie oprawy zapewniają równomierne oświetlenie płaszczyzn pionowych. W celu wyeksponowania niektórych dzieł sztuki stosuje się reflektory kierunkowe LED, które zwiększają kontrast pomiędzy prezentowanymi obrazami a tłem lub też projektory z możliwością kadrowania. Niekiedy, z uwagi na szczególne wymagania konserwatorskie, do oświetlenia obrazów stosuje się jedynie oświetlenie ogólne. Można je uzyskać za pomocą opraw oświetlających sufit i dających po wielokrotnych odbiciach oświetlenie rozproszone. Sposób ten jest również praktyczny dla obiektów muzealnych, w których zachodzą częste zmiany rodzaju i usytuowania wystawianych eksponatów.

Oświetlenie obiektów przestrzennych powinno skupiać się na pokazaniu plastyki eksponatu. Podkreślenie kształtu obiektów trójwymiarowych uzyskuje się przez silne, jednostronne oświetlenie i wywołanie ostrych cieni własnych, łagodzonych przez źródło światła umieszczone z drugiej strony obiektu. Oświetlenie boczne powinno mieć różną intensywność z obu kierunków, ponieważ w przeciwnym razie wypukłości mogłyby ulec spłaszczeniu, a nawet całkowicie zaniknąć.

Oprawy LED oświetlające eksponaty znajdujące się gablotach, mogą być umieszczane zarówno wewnątrz nich, jak i na zewnątrz. Duże znaczenie ma tutaj ograniczenie przeszkadzających refleksów od pionowych i poziomych powierzchni szklanych. Można to osiągnąć przez odpowiedni dobór opraw i kierunku ich świecenia.

Oprawy umieszczone w gablotach powinny wydzielać jak najmniej ciepła. W przypadku oświetlania szczególnie wrażliwych na temperaturę eksponatów, np. okazów przyrodniczych, druków, stosuje się systemy światłowodowe lub wysokiej jakości oprawy LED. Należy przy tym zwrócić uwagę na odpowiednie rozmieszczenie opraw w gablotach, tak aby światła były jak najmniej widoczne dla zwiedzających z normalnych kierunków oglądania.