Od Vauxhall do Foksal. Historyczne inspiracje w projektowaniu

_{Pałac Zamoyskich w Warszawie fot. Rafał Cwenk}

Na uczestników Konkursu Geberit „Projekt Łazienki 2023” czeka nie lada wyzwanie. W tym roku studenci kierunków architektonicznych i młodzi architekci zaprojektują mobilną toaletę, która stanie przy ul. Foksal w Warszawie, w ogrodzie Pałacu Zamoyskich, nieopodal pawilonu wystawowo-konferencyjnego SARP.

Tworząc projekt toalety, zgłaszający się odniosą się do zastanego kontekstu – architektury neorenesansowego pałacu i modernistycznego pawilonu wystawowo-konferencyjnego dobudowanego do historycznej budowli w latach 60 XX w. oraz do niepowtarzalnego charakteru ulicy Foksal i spacerowych terenów Alei Na Skarpie. Podjęcie konkursowego wyzwania skłoni ich z pewnością do zgłębienia historii tego wyjątkowego miejsca na mapie Warszawy.

_{Materiały archiwalne Zarządu Głównego SARP}

Foksal, ulica która wzięła nazwę od londyńskiego ogrodu

Tereny zajmowane obecnie przez ulicę Foksal w XVIII wieku należały do rodziny Czapskich. W 1746 roku Walenty Aleksander Czapski sprzedał rezydencję Marii Annie Brühlowej, która urządziła tu ogród. Po jej śmierci nowym właścicielem nieruchomości został bankier Fryderyk Kabryt, który wraz ze wspólnikiem, kamerdynerem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Franciszkiem Ryxem, w 1776 roku założył na tych terenach ogród spacerów i rozrywki. Zażywać relaksu mogli tu wszyscy mieszkańcy miasta, jednak ponieważ wstęp był płatny, z jego uroków korzystali głównie zamożni warszawiacy. Ogród stylem nawiązywał do londyńskich ogrodów Vauxhall Gardens. Vauxhall Gardens, nazywane ogrodami przyjemności, były jednym z wiodących miejsc publicznych rozrywek w Londynie od połowy XVII do połowy XIX wieku. Warszawski „Vauxhall” cieszył mieszkańców stolicy przez ponad sto lat, aż do końca lat 70. XIX wieku, kiedy to Przeździeccy, kolejni właściciele dóbr, przeprowadzili ich parcelację. Po rozparcelowaniu terenów ogrodu jedną z dawnych alei przekształcono w ulicę. Nadany jej wówczas kształt przetrwał do dzisiaj. Od strony skarpy w 1877 roku stanął na jej końcu pałac Konstantego Zamoyskiego. W 1880 roku zburzono kamienicę zamykającą wylot w kierunku Nowego Światu i ulicy nadano nazwę Foksal będącą spolszczoną wersją angielskiego słowa Vauxhall. W latach 30. XX w. nazwę ulicy zmieniono na Pierackiego, by upamiętnić ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego, który zginął z rąk zamachowców. W okresie okupacji funkcjonowały dwie nazwy: polska Foksal i niemiecka Foksalstrasse. Podczas powstania warszawskiego przebiegała tędy jedna z linii obrony Powiśla. To właśnie tą drogą walczący w powstaniu wycofywali się do śródmieścia, a w budynku przy Foksal 3/5 działał powstańczy szpital. Ulica przetrwała wojnę niemal niezniszczona; bomby spadły jedynie na trzy kamienice. W latach powojennych, by uhonorować ochotnicze grupy młodzieży jugosłowiańskiej pracujące przy odgruzowywaniu Nowego Światu, ulicy nadano nazwę Jugosłowiańskiej Brygady Pracy, zwyczajowo nazywając ją ulicą Młodzieży Jugosłowiańskiej. W 1951 roku, ze względów politycznych, przywrócono nazwę Foksal.

_{Pałac Zamoyskich w Warszawie fot. Rafał Cwenk}

Pałac Konstantego Zamoyskiego

Historia pałacu sięga roku 1870, gdy właścicielem tych terenów został Konstanty Zamoyski, który w latach 1875-1877, między dziedzińcem, do którego prowadzi ulica Foksal, a ogrodem, czyli w typowym dla barokowych rezydencji układzie entre cour et jardin wzniósł pałac nazywany Pałacem Konstantego Zamoyskiego albo Pałacem Zamoyskich. Głównym projektantem obiektu był Leandro Marconi, architekt związany z Warszawą, autor m.in. synagogi na Tłomackiem, Banku Handlowego przy Traugutta czy Białego Pałacyku na Frascati. Marconi w swoim projekcie nawiązał do francuskiego renesansu.

Korpus pałacu znajduje się na wprost bramy wjazdowej. Po bokach dziedziniec zamykają dwa skrzydła – umieszczone symetrycznie oficyny boczne. Korpus jest trzykondygnacyjny, jedenastoosiowy, natomiast oficyny dwukondygnacyjne pięcioosiowe. Od ulicy teren pałacu oddziela ozdobna brama. Obiekt do1945 pozostawał w rękach Zamoyskich. W 1949 roku pałac przekazano w użytkowanie Stowarzyszeniu Architektów Rzeczypospolitej Polskiej, które kilka lat później zmieniło nazwę na Stowarzyszenie Architektów Polskich SARP. W 1974 r. SARP został właścicielem obiektu. Obecnie prócz Stowarzyszenia Architektów Polskich SARP ma w nim siedzibę oddział warszawski SARP, a także Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki, Galeria Foksal i Związek Polskich Artystów Plastyków Polska Sztuka Użytkowa.

_{Materiały archiwalne Zarządu Głównego SARP}

Pawilon w duchu Miesa van der Rohe

Stowarzyszenie Architektów Polskich SARP w latach powojennych organizowało wiele konkursów architektonicznych. Tylko w latach 1947-62 odbyło się ich około 200. Efektów konkursowych zmagań nie było gdzie prezentować, zadecydowano więc o stworzeniu nowego obiektu, który będzie spełniał funkcję pawilonu wystawowego. W latach 1964-1968 po północnej stronie głównego korpusu do pałacu dobudowano pawilon wystawowo-konferencyjny zaprojektowany przez zespół architektów w składzie: Marek Bieniewski, Jerzy Józefowicz, Krzysztof Moldzyński, Jerzy Przeradowski oraz konstruktorów Włodzimierz Panorski i Władysław Wierzbicki. Projekt stworzony w latach 1962-1963 mógł zostać zrealizowany dzięki sfinansowaniu kosztów przez Społeczny Fundusz Odbudowy Kraju i Stolicy.

O budynku prof. Wojciech Zabłocki, wieloletni członek Oddziału Warszawskiego SARP pisał: „[…] nowa konstrukcja znakomicie współdziała z zabytkową architekturą i stanowi przykład trafnego rozwiązania przestrzennego. Jest to zasługą właściwych proporcji pawilonu i jego ażurowej konstrukcji, która „przepuszcza krajobraz na wylot”. Ten typ „purystycznej” architektury, wywodzący się z twórczości Mies van der Rohe’a, jeszcze raz udowodnił, że nie traci na świeżości i – mimo, że osiągnął już swoje apogeum – jest w wielu wypadkach rozwiązaniem względnie najtrafniejszym”.

Pawilon łączy się z pałacem na parterze i na poziomie piwnic. Składa się z trzech zasadniczych części: łącznika, sali i zaplecza, gdzie pierwotnie były kabina projekcyjna, pokój konferencyjny i magazyn. W podziemiu przewidziano pomieszczenia techniczne, magazyn i toalety. Pawilon, który powstał jako miejsce przeprowadzania sądów konkursowych, organizowania wystaw, zebrań i projekcji kinowych, obecnie wraz z pałacem i ogrodem są miejscem wielu imprez – wydarzeń promujących architekturę, warsztatów, pokazów i wystaw. To właśnie w nim odbyła się konferencja prasowa inaugurująca Konkurs „Projekt Łazienki 2023”, organizowany przez firmę Geberit.